barokensemble de swaen

Orgelpositief

door Arwen Bouw

Barokensemble De Swaen is wel eens "het meest fundamentalistische barokensemble van Nederland" genoemd. Eén van de onderdelen die het ensemble zo "hard-core" maakt, is dat de instrumenten zo getrouw mogelijk naar voorbeelden uit het begin van de 18e eeuw zijn gecopieerd. Dit gegeven heeft niet alleen speeltechnische consequenties, het roept ook vele vragen op over bezetting, intonatie en balans. Over deze onderwerpen is veel te lezen in de HIPhip-serie door Mike Diprose.

Een aantal jaar geleden ontstond het idee een orgel te (laten) bouwen naar een historisch voorbeeld, dat geschikt zou zijn om in te zetten als continuo-instrument in een barokensemble. Het resultaat is een orgelpositief geworden dat krachtig genoeg is als solo-instrument en dat nog steeds vervoerbaar is.

Het orgelpositief is door Paul Kobald gebouwd naar Middenduits voorbeeld en heeft vijf doorlopende registers: Holzprinzipal 8', Gedact 8', Prinzipal 4', Octava 2', Quinta 3', en een Sesquialtera in de discant. Gekozen is voor een uitbreiding van de oorspronkelijk in de discant geplande Prinzipal 8' naar een doorlopende 8' stem, om het orgel meer mogelijkheden te geven voor basso continuospel.

In de onderkast van het orgel liggen twee balgen met meerdere vouwen. De bediener van de balgen, de calcant, trekt met een riem de balg omhoog om er lucht in te laten. Door het constant in beweging zijn van de balgen ontstaan er kleine variaties in de winddruk. De klank die ontstaat is te vergelijken met die van een blaasinstrument.
Het bedienen van de balgen vergt voortdurend aandacht, want hoe regelmatiger de luchttoevoer verloopt, hoe stabieler de toon zal zijn.

Natuurlijk blijft het gebruik van een dergelijk orgelpositief discutabel, 18e-eeuwse kapelmeesters zoals J.S. Bach hebben meestal grotere orgels gebruikt bij de uitvoering van hun cantates. Maar dit nieuwe orgel is wél een stap in de goede richting, vooral door de keuzes die er gemaakt zijn voor de windvoorziening en de registeropbouw.