| Viola d’amore
door Arwen Bouw
De toevoeging "d’amore" wordt bij instrumenten genoemd die lager, zachter, en daardoor lieflijker klinken dan hun familieleden. Het is niet zeker of "d’amore" bij de viola "de viool van de liefde" of juist "de viool van de Moren" betekent, het laatste vanwege zijn ietwat exotisch uiterlijk (de gevlamde vorm van de f-gaten wordt wel met het vlammende zwaard vergeleken, een symbool dat geassocieerd wordt met de Islam). De violad’amore lijkt uiterlijk het meest op de viola da gamba, maar heeft een wisselend aantal snaren die in een onnoemelijk aantal stemmingen kunnen staan. Het instrument komt voor in afmetingen variërend van vioolgrootte tot en met de lengte van een tenorviool. De meeste instrumenten zijn uitgerust met metalen sympathische snaren, extra snaren die onder de toets doorlopen en meeresoneren wanneer de (meestal) darmen speelsnaren worden aangestreken. De vroege vorm van de violad’amore had deze resonanssnaren nog niet, er werden speelsnaren opgezet van messing, zilver of staal. Dit leverde, volgens schrijvers uit de 17e eeuw, een zilverige, lieflijke klank op. Dit type instrument heeft in de 18e eeuw nog lang bestaan naast het bekende type mét resonanssnaren. Eind 18e eeuw, in de klassieke tijd, ontstond er uit deze twee instrumenten een min of meer gestandaardiseerde vorm met zeven snaren en met één stemming. Daarna raakte het instrument een tijdje uit de mode, alhoewel het nooit echt verdween. Eind 19e eeuw kwam een grotere belangstelling voor oude muziek en werd het barokke repertoire en instrumentarium (en daarmee de violad’amore) langzamerhand herontdekt. Ik was al lange tijd zeer ge•ntrigeerd door de violad’amore, die ik kende van spelers die het instrument rond Passietijd uit de koffer haalden, om "Betrachte, meine Seel’ en "Erwäge" uit Bachs Johannespassion te begeleiden. Maar ik raakte ook nieuwsgierig naar de klank van die vroegere, met metaal besnaarde instrumenten, zeker omdat ik als violist op kale darmsnaren |
"Wegen des lieblichen Lauts der gestrichenen staehlernen Saiten, hat sie den lieben Namen bekommen"
speel (óók de laagste snaar) en graag het verschil in besnaring en klank wilde ervaren. Vol goede moed zijn vioolbouwer Dirk Jacob Hamoen en ik toen begonnen ons in te lezen. De hulp van violad’amore-deskundige Kai Köpp kwam daarbij zeer van pas. Hij heeft mij gewezen op de nog bestaande instrumenten zonder resonanssnaren, en zijn artikelen over dit onderwerp zijn zeer de moeite waard voor iedereen die zich wil verdiepen in deze vroegbarokke instrumenten. Met name een artikel over de instrumentenbouwer Tielke (1641-1719) is een aanrader, er is namelijk weinig bekend over het gebruik van 17e eeuwse violad’amores. In zijn artikel " Die Violad’amore ohne Resonanzsaiten und ihre Verwendung in Bachs Werken" gaat Kai Köpp in op 18e-eeuwse instrumenten met 6 of 7 snaren. Verder schrijft hij over het gebruik en de verspreiding van deze instrumenten. Hij gaat er daarbij van uit dat juist in het werkgebied van Bach deze instrumenten veelvuldig voorkwamen. Dat maakte mij nóg nieuwsgieriger naar de klank. Messing speelsnaren bij Bach! Op de website van Thomas Georgi, 
naar violad’amore. Een andere, grotere violad’amore van Skotschofsky diende als voorbeeld voor de terugbouw. Dit grotere, zevensnarige instrument is in bezit van het muziekinstrumentenmuseum in Parijs. Er is een mooi artikel geschreven door Heinz Berck, "Christoph Graupners Violad’amore", dat gaat over de reconstructie en restauratie van het zessnarige instrument in Frankfurt. Uiteindelijk is het de bedoeling dat het museum in Darmstadt, waar ook het verzamelde werk van Graupner te vinden is, het instrument in bezit krijgt. Het "Parijse" instrument van Skotschofsky is uiteindelijk het voorbeeld geweest voor het instrument dat Dirk Jacob Hamoen voor mij maakte.
We hebben het in Parijs mogen opmeten en natekenen. Om het grote instrument voor mij hanteerbaar te maken heeft Dirk Jacob de copie een paar procent kleiner gemaakt, met behoud van de proporties van het instrument.
Het resultaat is een zessnarig instrument, met een corpuslengte van 40,5 cm en een mensuurlengte van 37,5 cm, dus wat de grootte betreft vergelijkbaar met een altviool.
Het "haakjes" systeem wijst op het gebruik van metalen snaren, de snaren werden met een lusje aan het haakje bevestigd. Over het materiaal van de snaren schrijven Kai Köpp en Thomas Georgi "It might be useful to point out that modern "steel strings" are not the correct material because they have entirely different characteristics from historical harpsichord strings made of brass and iron. The modern chrome steel string optimizes flexability and strength whereas the historical wire strings are stiff and rather breakable." Na veel experimenten met clavecimbelsnaren in allerlei diktes en legeringen op een zelfgemaakt hexachord-plankje (een monochord waar in plaats van één zes snaren op konden worden bevestigd), hebben we een set messing snaren gevonden die werkt op mijn instrument in de stemming die ik op dit moment gebruik: Bes-d-g-c1-f1-bes1. De bovenste drie snaren spreken makkelijk aan en klinken resonant. De messing snaren geven inderdaad die zilverachtige klankkleur weer, waarover zo lovend geschreven werd. Voor de onderste snaren bleken dikkere messing snaren moeilijk aan te spreken en een doffer geluid te geven. Omwikkeling bood hier een oplossing: de onderste drie snaren hebben nu een zacht ijzeren kern en zijn omwikkeld met koper. In vergelijk met darmsnaren, zelfs de dikke kale darmsnaren die ik ben gewend, zijn die onderste snaren bij het spelen lastiger in beweging te krijgen. Ook hebben de omwikkelde metalen snaren een wat eenvormigere klank vergeleken met darmsnaren, die in die ligging meer klankmogelijkheden hebben, en op een heel andere manier moeilijk te controleren zijn. De metalen snaren vergen van mij in ieder geval een aangepaste streektechniek. De metalen besnaring levert de resonante klank op die kenmerkend is voor de violad’amore. Volgens Kai Köpp is het type geluid niet wezenlijk anders dan het geluid van een instrument met darmbesnaring en metalen resonanssnaren. In mijn ervaring tot dusver kan ik dit onderbouwen, want in de eerste instantie is de vorm van de klankkast meer klankbepalend dan de besnaring. Mijn enige aanmerking is dat een metalen besnaring in mijn oren kernachtiger en grondtoniger, maar ook wat minder plooibaar klinkt dan een darmen besnaring. Wat betreft het verschil in klank tussen metalen snaren en darmsnaren: eind maart zullen we met Barokensemble De Swaen een concert van Graupner uitvoeren, voor violad’amore en altviool, strijkers en basso continuo. De altviool is (zoals altijd) besnaard met louter kale darmsnaren, het klankverschil met de met messing besnaarde violad’amore zal dan optimaal te horen zijn.
Daar staan een aantal accoorden genoteerd die in de ene stemming wat makkelijker te spelen zijn dan in de andere, afhankelijk van wat men gewend is. Ulrich Prinz schrijft in zijn recent verschenen boek "Bachs Instrumentarium" dat de kwartenstemming, naar aanleiding van deze passage, "weniger geeignet" is. Hij stelt een stemming vanuit een D- accoord voor (de laagste toon is immers een D) die historisch te onderbouwen is, omdat deze in de 2e helft van de 18e eeuw veelvuldig voorkwam. Michael en Dorothea Jappe stellen als historisch correct de kwartenstemming vanuit Bes voor, als gedocumenteerde stemming uit Bachs tijd, en geschikt om de beruchte accoordenpassage te kunnen spelen. Maar men kan daarbij de hoogste snaar naar c stemmen in plaats van bes, als men het stuk niet in de 2e positie wil beginnen...Dat is merkwaardig, als je als violist gewend bent altijd in één vaste stemming te spelen, en eerder de posities opzoekt dan een snaar te gaan verstemmen! Maar het zegt genoeg over de uitvoeringspraktijk, en over de flexibiliteit van de vroegere spelers, die waarschijnlijk geen moeite hadden de ene of de andere stemming te gebruiken, net zoals ze geen moeite hadden met wisselende toonhoogtes of sleutels. Eind december hebben we met Barokensemble de Swaen BWV 152 op het programma staan. In dit concert zal mijn gloednieuwe violad’amore voor het eerst te horen zijn, en iedereen kan kennis maken met een messing besnaring bij Bach. Ik houd mij graag aanbevolen voor op- en aanmerkingen in het kader van verder onderzoek!